۱      مقدمه

یکی از نیازهای اساسی بشر، نیاز به آزادی و استقلال در مبادلات روزمره است. امروزه بانک‌ها علاوه بر نقش واسطه‌گری در تأمین مالی، به واسطه نقل و انتقال وجوه نقد نیز تبدیل شده‌اند و بیشتر مبادلات خرد و کلان در اقتصاد نیازمند مداخله بانک است. رفته‌رفته به دلیل مشکلاتی که واسطه‌گری بانک‌ها در هر دو ناحیه به وجود آورد و همزمان با گسترش رمزدارایی‌ها، تأمین مالی غیرمتمرکز یا Defi برای حذف واسطه‌های مالی و پولی ابداع شد. مطابق گزارش OECD (2022)، دیفای تلاش می‌کند فعالیت‌های مختلفِ سیستم مالی سنتی را به روشی باز، غیرمتمرکز، بدون مجوز و مستقل ارائه کند. برنامه‌های دیفای، بیشتر بر اساس پروتکل اتریوم (و دارائی‌های ERC-20) کار‌ می‌کنند که در سال 2015 راه‌اندازی شد و امکان ایجاد قراردادهای هوشمند را فراهم می‌کند.[1] ارزش کل دارایی‌های قفل شده (Total Value Locked) روی دیفای هم‌اکنون حدود ۴۴ میلیارد دلار است.[2] در این یادداشت، پس از معرفی کوتاه این فناوری، به بیان تفاوت‌های آن با تأمین مالی سنتی و فرصت‌ها و مخاطرات آن می‌پردازیم و در نهایت برخی توصیه‌های تنظیم‌گری را مرور می‌کنیم. در یادداشت بعدی، به معرفی دقیق‌تر اجزای این فناوری و تحلیل فقهیِ آن می‌پردازیم.

۲       معرفی فناوری تأمین مالی غیرمتمرکز

در تأمین مالی غیرمتمرکز عمدتا دو هدف کاربردی دنبال می‌شود:
۱- تأمین وجوه لازم برای مبادله رمزدارایی‌ها در سکوهای تبادل غیرمتمرکز
۲- وام دهی به متقاضیان.[3] لذا به معرفی این دو موجودیت می‌پردازیم:

سکوهای تبادل غیرمتمرکز ([1]DEX): با قراردادهای هوشمند، توسعه‌دهندگان می‌توانند سکو‌های تبادل غیرمتمرکز بسازند. DEX به معامله‌گران اجازه می‌دهد تا کلیدهای خصوصی خود را نگه دارند و رمزدارایی‌ها را مبادله کنند.[4] برای طریقه اعمال سفارش در این سکوها از بازارسازهای خودکار استفاده می‌شود. آن‌ها قراردادهای هوشمندی هستند که با استفاده از استخرهای نقدینگی امکان تجارتِ بدون مجوز دارایی‌های دیجیتال را فراهم می‌کنند.[5]  این سکوهای تبادل از خدمات امانت‌داری استفاده نمی‌کنند و مالکیت دارایی‌ها بر عهده کاربر است.

سکوهای وام دهی: این سکوها افراد قرض دهنده و قرض گیرنده را از طریق بازار عرضه و بازار قرض به هم متصل می‌کنند. سپرده‌گذاران با تبدیل سپرده خود به وثیقه می‌توانند اقدام به اخذ وام نمایند. ظرفیت اخذ وام، نسبت وام به وثیقه است که توسط سکو تعیین می‌شود.[3] اگر ارزش بازاری وثیقه سقوط کند، قرارداد هوشمند بخشی از وثیقه را می‌فروشد تا ظرفیت وام به میزان قبلی برگردد.

جدول زیر، ویژگی‌های کلی این فناوری را با تأمین مالی سنتی مقایسه می‌کند[6]:

۳      مخاطرات

۱- فنی: پروتکل‌های DeFi به زیرساخت زنجیره بلوکی متکی هستند و بنابراین تحت تأثیر محدودیت‌ها و آسیب‌پذیری‌های فنی آن قرار می‌گیرند. از مهم‌ترین آن‌ها می­توان به شکست‌های اجماع یا حملات انکار سرویس (DOS[2]) و حمله  Sybil[3] اشاره کرد. خطر دیگر، وابستگی به اوراکل‌هاست. اوراکل­ها به خاطر اتصال با نقاط برون‌زنجیره‌ای می‌توانند موجب تهدید ماهیت غیرمتمرکز این فناوری باشند.

۲- مالی: مثال بارز آن، زیان غیردائمی[4] می­باشد. علاوه بر آن، نوسانات قیمت نیز باعث ریسک نقدینگی و لغزش قیمت[5] می­شود.

۳- رویه‌ای[6]:
الف) به علت فقدان احراز هویت (KYC) و کنترل نهادهای متمرکز، از دست دادن کلید خصوصی به معنای از دست دادن همه وجوه، بدون هیچ راهی برای بازیابی آن­هاست.
ب) توکن‌های حاکمیتی ممکن است موجب تمرکز قدرت رأی در دست افراد یا نهادهای خاص و در نتیجه سوء استفاده توسط آن‌ها شود.
ج) قالی­کشی[7] شبیه به کلاهبرداری‌های خروج است. گاهی تعداد کمی از کاربران می‌توانند ارزش یا کاربری یک توکن را به نفع خود و به ضرر اکثر کاربران دستکاری کنند و یا توسعه‌دهندگان پروژه را رها کرده و پول سرمایه­‌گذاران را ببرند.[7]

۴      توصیه‌های تنظیم‌گری

زیست‌بوم مالی غیرمتمرکز فرصت‌های قابل توجهی را برای تقویت یکپارچگی مالی بین مرزی[8] فراهم می­کند گرچه درباره ثبات مالی مخاطراتی نیز دارد. هنوز اندازه این بازار به حدی نیست که بتواند بر بخش واقعی اقتصاد تاثیر چشمگیری داشته باشد.[7] البته نظام حکمرانی باید نسبت به مخاطرات آن آگاه باشد و پیش‌بینی لازم را صورت دهد. یک پیشنهاد، تتنظیم‌گری قراردادهای هوشمند و ماهیت‌شناسی حقوقی آن‌ها و قابلیت انطباق با قوانین موجود است. سیاست‌گذاران باید به ماهیت جهانی و بدون مرز این پدیده، عدم اعتماد به نهاد واسطه و خوداجرایی خدمات در آن توجه کنند. ایجاد یک چارچوب رقابتی بین خدمات متمرکز و غیرمتمرکز برای حمایت از نوآوری می‌تواند باعث حفظ فعالان این حوزه در چارچوب قضایی داخلی و عدم مهاجرت آنان به چارچوب‌های سهل‌گیرانه‌تر شود. خصوصا اینکه برای جمهوری اسلامی، بسط و توسعه خدمات غیرمترکز مالی می‌تواند اثرپذیری از تحریم‌های ظالمانه را تقلیل داده و در بلندمدت، سلطه پولی و مالی دشمنان ایران را  با چالش مواجه کند. البته سیاست‌گذار نباید به خطرات داخلی چون پولشویی و تأمین مالی تروریسم بی‌توجه باشد و با رعایت الزامات فوق، زمینه لازم برای رصد در این حوزه را فراهم کند. طبعا برخورد با این پدیده نیازمند سعه صدر و بهره‌گیری از مراحل تنظیم‌گری هوشمند (مشاهده و ارزیابی- تسهیل‌گری- محیط آزمون) می‌باشد.

۵      جمع‌بندی

تأمین مالی غیرمتمرکز فناوری نوینی است که با استفاده از بستر دفتر کل توزیع شده و قراردادهای هوشمند، خدمات مالی را بدون دخالت نهاد ثالث مورد اعتماد ارائه می‌کند. گرچه خدمات متنوعی در این بستر ارائه می‌شود اما مهم‌ترین آن‌ها سکوهای تبادل و وام دهی غیرمتمرکز می‌باشند. این فناوری در مقایسه با روش سنتی، بدون نیاز به اجازه و احراز هویت، منبع باز، مبتنی بر فناوری زنجیره بلوکی، دارای امکان همکاری‌های آزاد، کارمزدهای ارزان‌تر و شفافیت است. از مخاطرات آن، می‌توان به حملات فنی، وابستگی به اوراکل‌ها، زیان غیر دائمی، ریسک نقدینگی، لغرش قیمت، خطر ازدست دادن کلید خصوصی، سوء استفاده از توکن‌های حاکمیتی و حمله قالی‌کشی اشاره کرد. با توجه به فرصت‌های نهفته در این پدیده برای شکستن سلطه مالی دشمنان ملت ایران، لازم است سیاستگذاران با حمایت از نوآوران در عین استفاده از ابزارهای تنظیم‌گری هوشمند به بهره‌برداری از این فرصت‌ها اقدام کنند. محققان علوم اجتماعی نیز لازم است به این پرسش‌ها پاسخ دهند:
۱- پارادیم تمرکزگریزی چه مخاطرات و فرصت‌هایی برای نظام هنجاری حکمرانی در جمهوری اسلامی ایران دارد؟
۲- در غیاب یک شخصیت حقوقی، چه‌طور می‌توان به DAO رسیدگی قضائی کرد؟
۳- توکن‌های حاکمیتی متعلق به صاحبان متعدد از سراسر جهان هستند و تصمیمات آنان بر سرنوشت ذی‌نفعان شبکه اثرگذار است. آیا آنان از نظر قانونی در قبال تصمیماتی که اتخاذ کرده­اند مسئول شناخته می­شوند؟
۴- در غیاب چارچوب‌های نظارتی واضح، چگونه از سرمایه‌گذران در مقابل انواع کلاهبرداری و حملات محافظت می‌شود؟

مراجع

[1]      Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)., “Why Decentralised Finance (DeFi) Matters and the Policy Implications,” pp. 1–70, 2022.

[2]      “Defillama,” 2023. https://defillama.com/?volume=true&tvl=true

[3]      C. R. Harvey, A. Ramachandran, and J. Santoro, “DeFi and the Future of Finance by Campbell R. Harvey, Ashwin Ramachandran, Joey Santoro (z-lib.org).” 2021.

[4]      L. Lantz, D. Cawrey, and  an O. M. C. Safari, Mastering Blockchain Unlocking the Power of Cryptocurrencies and Smart Contracts Lorne. 2021.

[5]      J. Scharfman, “Cryptocurrency Compliance and Operations: Digital Assets, Blockchain and DeFi.” Palgrave, NewYork, 2022.

[6]      A. W. M.- Amr Hazem Wahba Metwaly, “Stake Hodler Capitalism_ Blockchain and DeFi (Decentralized Finance)-Independently published (2021).pdf.” 2021.

[7]      E. B. O. and F. Experts, “Decentralised Finance (DeFi),” 2022.

[1] Decentralized Exchange

[2] حمله انکار سرویس (DoS: Denial of Service).

[3] حمله‌ای که در آن مهاجم چندین هویت جعلی ایجاد می­کند تا کنترل یک شبکه را به دست آورد یا رفتار آن را دستکاری کند.

[4] Impermanent loss

[5] Price Slippage

[6] Procedural Risks

[7] Rug Pull

[8] Cross-border financial integration