۱) مقدمه
ایده رشد اقتصادی ریشه در اقتصاد کلاسیک دارد که در آن رشد درآمد ملی نشان دهنده رشد ثروت یک ملت است. مفهوم رشد اقتصادی در طول انقلاب صنعتی، زمانی که اقتصاد بازار شکوفا شد، محبوبیت یافت[1].
محصول ناخالص داخلی (Gross Domestic Product (GDP)) شاخص اندازه گیری تولید اقتصادی یک کشور است که با ارزش پولی مجموع كالاها و خدمات نهایی تولید شده در داخل یك كشور در یك سال مشخص اندازه گیری می‌شود. معمولا برای اندازه‌گیری رفاه یک کشور، شاخص GDP را تقسیم بر جمعیت آن کشور کرده که به آن محصول ناخالص داخلی سرانه می‌گویند. در اینجا هر کشوری که محصول ناخالص داخلی سرانه بیشتری داشته باشد، مردم آن مرفه‌تر شناخته می‌شوند. ناگفته نماند مفهوم رفاه با خوشبختی (Well-being) و سعادت (Happiness) متفاوت است که شرح آن در این پژوهش نمی‌گنجد. در واقع همانطور که گفته شد در ادبیات اینطور مرسوم است که هر کشوری که محصول ناخالص داخلی سرانه بیشتری داشته باشد، مردم آن مرفه تر شناخته ولی لزوما مردم آنجا خوشبخت‌تر و سعادتمند‌تر نیستند[2]. در این پژوهش نشان خواهیم داد که شاخص‌سازی، به نوعی ابزار تمدن‌سازی است و دعوای شاخص‌ها، دعوای گفتمان‌هاست. در ادامه به انتقادات وارد بر شاخص محصول ناخالص اشاره خواهیم کرد.
۲) انتقادات نسبت به شاخص تولید ناخالص داخلی
1- نادیده گرفتن فعالیت‌های غیربازاری: در محصول ناخالص داخلی صصرفا خدمات و کالاهای مبادله شده در بازارر اقتصاد آورده می‌شود و کارهای داوطلبانه، جهادی و مردمی محاسبه نمی‌شود. این مورد به خصوص برای کشورهای با هنجارهای اجتماعی و دینی قوی بیشتر حائز اهمیت است. به عنوان مثال فعالیت‌های داوطلبانه جهادی، غذایی که در محرم ، صفر، اعیاد تهیه و توزیع می‌شود، نگهداری بچه توسط مادر به جای پرستار ، پخت غذا در خانه و…. همگی جزو همین موارد هستند.
2- عدم درنظر گرفتن توزیع درآمد: در محصول ناخالص داخلی به توزیع درآمد توجه نشده و آنچه معمولا مقایسه می‌گردد، تولید ناخالص سرانه بوده و این در حالی است که امکان دارد اکثریت ثروت در دست عده‌ای معدود از افراد جامعه باشد و اکثریت جامعه در فقر به سر برند. البته هرچند شاخص تولید ناخالص داخلی برای منظور خاصی طراحی شده و نمی توان انتظار داشت که تمامی وجوه عملکرد اقتصادی یک کشور را نشان دهد اما اشکال آن جاست که محبوبیت این شاخص به حدی زیاد است که معمولا کمتر به شاخص های دیگر مانند نحوه توزیع درآمد و ثروت در کنار آن توجه می شود. پیکتی در همین مورد برای توضیح اینکه چگونه ثروت متمرکز شده یک جامعه در نهایت باعث توسعه معکوس می‌گردد، تئوری دوگانه‌ای را بیان می‌کند[3].
اول فرض می کند که نابرابری زمانی افزایش می یابد که نرخ بازگشت سرمایه (سود، سود سهام[1]، نرخ بهره[2] و رانت‌ها[3])بزرگ تر از نرخ رشد اقتصادی باشد.
دوم فرض می کند که افزایش مستمر در نسبت سرمایه به تولید، درآمد را در دست صاحبان سرمایه به ضرر کارگران متمرکز می‌کند (بازگشت سرمایه از بازگشت کار، یعنی دست مزد پیشی می‌گیرد).
وی ادامه می‌دهد اگر نابرابری های فزاینده کنترل نشود، نه تنها می تواند رشد را کند کند، بلکه باعث بی ثباتی و بی نظمی در جامعه می شود که تهدیدی برای بنیاد لیبرال دموکراسی است. در واقع نتیجه انباشت هرچه بیشتر سرمایه و ثروت ثروتمندان این است که قدرت اقتصادی و در نتیجه قدرت سیاسی به طور فزاینده ای در دست عده معدودی از ثروتمندان متمرکز شده و روندهای سیاست گذاری را به سمت نمایندگی ثروتمندان منحرف می کند[3].
[1] dividends
[2] interests
[3] rents
شکل 1. توزیع ثروت در جهان
3- عدم توجه به آلودگی‌های زیست محیطی: توجه صرف به رشد محصول ناخالص داخلی و رقابت بر سر افزایش بی چون و چرای آن موجب افزایش آلاینده ها و خسارت به محیط زیست می شود. برای مثال، محصول ناخالص داخلی خودروهایی را که ما تولید می‌کنیم، محاسبه می‌کند، اما آلایندگی‌هایی که تولید می‌شود را در نظر نمی‌گیرد. ارزش نوشیدنی‌های حاوی شکر محاسبه شده ولی نمی‌تواند مشکلات سلامتی ایجاد شده را کم کند. ارزش ساخت شهرهای جدید محاسبه شده اما برای جنگل های حیاتی از بین رفته چیزی محاسبه نمی‌کند.
لازم به ذکر است در سالیان اخیر محصول ناخالص داخلی سبز (Green Gross Domestic Product) مورد توجه قرار گرفته به طوری‌که در اینجا اثرات زیست محیطی لحاظ می‌گردد. با این کار سعی شده هزینه آلودگی‌ها، تولید کربن و خسارت به محیط زیست در تولید ناخالص سنتی کاهش یابد. برخی کشورها نیز از این رویکرد استقبال کرده‌اند به طوری که بانک مرکزی هند در گزارشی که اکتبر 2022 منتشر کرد، محصول ناخالص داخلی سبز هند را چیزی بین 165.9 تا 167.7 تریلیون روپیه در سال 2019 تخمین زده است[4].
در واقع از اوایل دهه هفتاد میلادی ، توجه به ارتباط رشد اقتصادی و محیط زیست در قالب رویکرد توسعه پایدار پدیدار شد و در اواخر دهه هشتاد و اوائل دهه 90 به اوج رسید. در اینجا توسعه پایدار به مفهوم تامین نیازهای نسل حاضر بدون کاستن از توانایی نسل‌های بعد در تامین نیازهایش، تعریف شده است. رویکرد توسعه پایدار، که در واکنش به تخریب محیط زیست و تهدید عدالت برون نسلی و درون نسلی مطرح شد، زمینه گرایش به شاخص تولید سبز را فراهم آورد. در تغییر نگرش به تولید ملی و محاسبات آن، بانک جهانی و سازمان ملل، شاخص محصول ناخالص داخلی سبز را با رابطه محاسباتی زیر معرفی کردند[5]:
Green GDP = GDP- Depletion of Natural Resources-Cost of pollution
بر اساس تعریف ارائه شده، شاخص تولید خالص سبز، ارزش کالاها و خدمات تولیدشـده در یک دوره زمانی را پس از کسر هزینه‌های استهلاک منابع فیزیکی و زیستی نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، این شاخص نشان می‌دهد که برای تولید کالاها و خدمات، چه میزان از سرمایه‌ها اعم از سرمایه فیزیکی و زیستی مستهلک شده است. در این رویکرد کالاهای غیر سبز در شاخص محاسبه می‌شوند ولی هزینه‌های زیست محیطی آنها کسر می‌شود[5]. این رویکرد هر چند توانست نظر اقتصاددانان طرفدار محیط زیست را جلب کند ولی در عمل سه مشکل محاسباتی، ضعف ساختارهای اجرایی (عدم وجود انگیزه برای رعایت استاندارهای زیست محیطی توسط کشورها) و نادیده گرفتن پیامدهای اخلاقی و اجتماعی و تمرکز صرف بر مسائل زیست محیطی روبروست [5].
4- عدم توجه به کیفیت : برخی کالاها و خدمات محصول ناخالص داخلی را ممکن است، افزایش دهند.، ولی بعید است روی کیفیت زندگی مردم اثر چندانی داشته باشند، از آن گذشته این عدم توجه به کیفیت و بهره‌وری میتواند موجب مصرف گرایی صرف شده که آثار نامطلوبی به همراه دارد. مثلا فرض کنید اگر ترکیب کالاهای تولید شده بیشتر لوکس باشد یا تجملاتی باشد که رفاه مردم را تغییر چندانی نداده بلکه به ظاهر وتجملات منعکس می‌شود ولی در GDP لحاظ می‌شود..
5– تفاوت در نیازها و شرایط: در مقایسه محصول ناخالص داخلی دو کشور مختلف، به طور ضمنی فرض می‌شود که نیازهای مصرفی افراد یکسان است. در حالی که افراد در سنین متفاوت و در شرایط جغرافیایی مختلف، نیازهای متفاوتی دارند و ارزش کالاها و خدمات برایشان متفاوت است [5].
6- ملاک قرار دادن GDP به عنوان خوشبختی
در واقع اکثریت افراد به اشتباه فکر می کنند درآمد بالاتر (و محصول ناخالص داخلی بیشتر) با کیفیت زندگی بالاتر و شادی بیشتر مرتبط است، اما فقط تا سطح درآمد مشخصی این صحیح است. برخی از مطالعات در واقع نشان داده اند که فراتر از یک سطح درآمد مشخص، افزایش اضافی در درآمد، دیگر با کیفیت زندگی بالاتر ارتباطی ندارد. در عوض، سایر عوامل غیردرآمدی (مانند توزیع عادلانه درآمد و دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی) با جامعه شادتر و سالم‌تر ارتباط نزدیک‌تری دارند.
این کاستی‌ها در محصول ناخالص داخلی باعث شد در فرانسه در فوریه 2008، نیکلا سارکوزی، رئیس جمهور فرانسه، کمیسیونی را به ریاست جوزف استیگلیتز، اقتصاددان برنده جایزه نوبل، تشکیل دهد تا گزارشی در مورد محدودیت های محصول ناخالص داخلی به عنوان شاخصی از عملکرد اقتصادی و پیشرفت اجتماعی ارائه کند و جایگزین هایی را پیشنهاد کند[6]. در نتیجه «گزارش کمیسیون سنجش عملکرد اقتصادی و پیشرفت اجتماعی» در سپتامبر 2009 تکمیل شد[1][7]. در آمریکا نیز رابرت کندی در سخنرانی انتخاباتی معروف خود در سال 1968 بیان کرد، “این [محصول ناخالص داخلی] همه چیز را به طور خلاصه اندازه گیری می‌کند، به جز آن چیزی که زندگی را ارزشمند می‌کند[2]” [8].
مواردی که تا کنون گفته شد، کم و بیش بین همه کشورها مشترک است. برای مثال بین اینکه فرهنگ جمعی و فردی یک کشور چگونه است، بازار و نابازار آن میتواند بزرگ یا کوچک باشد. اما برخی مواردی وجود دارد که بسیار تاثیرگذار در میزان محصول ناخالص داخلی کشورهایی با فرهنگ غیردینی و به ضرر کشورهای دینی است که از جمله آن می‌توان به صنعت الکل، صنعت قمار، صنعت فحشا و… اشاره نمود که ما از آن به عنوان محصول ناخالص داخلی حرام یاد خواهیم کرد.
8- تولید ناخالص حرام: محصولاتی هستند که از نظر شریعت اسلامی، حرام هستند. در اینجا به داده‌های آماری برخی از آنان اشاره می‌کنیم.
- صنعت شراب:
[1] نتایج این گزارش تحت عنوان (Measurement of Economic Performance and Social Progress) در کمیسیون اروپا منتشر شد. در ایران نیز کتابی با عنوان اندازه گیری نادرست زندگی برای همین کار ترجمه شده است.
[2] measures everything except that which is worthwhile
شکل 2. ارزش بازار الکل در سراسر جهان
به گزارش انجمن ملی شراب سازان آمریکا[1] صنعت شراب آمریکا، بخشی پویا از اقتصاد ایالات متحده است که حدود 276.07 میلیارد دلار تولید یا حدود 1.28 درصد از محصول ناخالص داخلی دارد.[9]
جدول 1. اجزای صنعت شراب در اقتصاد آمریکا [9]
[1] تجزیه و تحلیل تأثیر اقتصادی صنعت شراب نیز پیوندهای بیشتری را در نظر می‌گیرد. در حالی که این ادعا که عرضه‌کنندگان به عرضه‌کنندگان صنعت، بخشی از صنعتِ مورد تجزیه و تحلیل هستند، نامناسب است، اما هزینه‌های کارکنان صنعت و شرکت‌های عرضه‌کننده با مشاغلی که مستقیماً به صنعت شراب وابسته هستند، باید لحاظ شود. این هزینه‌ها – از مسکن، غذا، آموزش و مراقبت‌های پزشکی – چیزی را تشکیل می‌دهد که به طور سنتی «تأثیر القایی» یا «اثر چند برابری» صنعت شراب نامیده می‌شود. برای سال 2022، تأثیر ناشی از صنعت برای 473208 شغل و 88.26 میلیارد دلار در فعالیت اقتصادی، برای ضریب 0.79 به حساب می آید.
درآمد این صنعت به قدری زیاد است که با وجود زیان‌‌های جسمی و روحی ثابت شده الکل بر انسان‌ها، سازمان امور مالیاتی ژاپن به علت اینکه نسل جوان کمتر از نسل گذشته الکل مصرف می‌کنند؛ اقدام به راه‌اندازی یک مسابقه در سطح ملی برای معکوس کردن این روند و استفاده بیشتر جوانان از نوشیدنی‌های الکلی، عمل کرده است[10].
- صنعت قمار:
[1] the national association of american winer
[2] تجزیه و تحلیل تأثیر اقتصادی صنعت شراب نیز پیوندهای بیشتری را در نظر می‌گیرد. در حالی که این ادعا که عرضه‌کنندگان به عرضه‌کنندگان صنعت، بخشی از صنعتِ مورد تجزیه و تحلیل هستند، نامناسب است، اما هزینه‌های کارکنان صنعت و شرکت‌های عرضه‌کننده با مشاغلی که مستقیماً به صنعت شراب وابسته هستند، باید لحاظ شود. این هزینه‌ها – از مسکن، غذا، آموزش و مراقبت‌های پزشکی – چیزی را تشکیل می‌دهد که به طور سنتی «تأثیر القایی» یا «اثر چند برابری» صنعت شراب نامیده می‌شود. برای سال 2022، تأثیر ناشی از صنعت برای 473208 شغل و 88.26 میلیارد دلار در فعالیت اقتصادی، برای ضریب 0.79 به حساب می آید.
شکل 4. درآمد ناخالص تجاری صنعت قمار در ایالات متحده از سال 2020 تا 2022 (به میلیارد دلار آمریکا)
شکل 5. تعداد کل قمارخانه‌ها در سراسر جهان در سال 2020، بر اساس منطقه
همانطور که در شکل فوق مشاهده می‌کنید، تمرکز بسیار زیادی از این قمارخانه‌ها در منطقه اروپا و آمریکا می‌باشد و کشورهای این ناحیه درآمد سرشاری را از همین قسمت در محصول ناخالص داخلی خود می‌آورند. این در حالی است که اساسا بر اساس شریعت اسلام این درآمدها نه تنها مفید نیست بلکه باعث خوشبختی جامعه نشده و جامعه را به قهقرا می‌برد[1].
صنایع غیراخلاقی:
صنعت فحشا یکی از صنایع پردرآمد در دنیاست که در برخی از کشورهای جهان، درآمد آن در اقتصاد زیرزمینی محاسبه می‌شود و در برخی از کشورها یک شغل قانونی محسوب می‌گردد و معاملاتش در اقتصاد رسمی کشور ثبت می‌شود. طبق آمارهای موجود در سال 2012 میلادی این صنعت درآمدی بالغ بر 186 میلیارد دلار داشته است[11]. صنعت پورنوگرافی نیز یک صنعت چند میلیارد دلاری است که ارزش آن در سطح جهانی 97 میلیارد دلار تخمین زده شده و در ایالات متحده به تنهایی بین 12 تا 14 میلیارد دلار درآمد سالانه ایجاد می کند[12]. جالب است بدانید یک مطالعه توسط دانشگاه تایلند نشان داد که بخش جنسی حدود 12٪ از کل محصول ناخالص داخلی تایلند را تشکیل می‌دهد. مردان تایلندی سالانه از حدود 700،000 کارگر جنسی استفاده می کنند. این روسپی ها متشکل از مردان، زنان، تراجنسیتی ها و کودکان هستند.[13]
در شکل زیر اندازه بازار صنعت اسباب بازی‌های جنسی را مشاهده می‌کنید.
[1] يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
(مائده، 90)
شکل 7. بازار اسباب بازی‌های جنسی در جهان [14]
تمام مواردی که در بالا تحت عنوان محصول ناخالص داخلی حرام عنوان گردید، در GDP کشورهای غیرمسلمان محاسبه شده ولی در کشوری همچون ایران محاسبه نمی‌گردد. مثلا در یک فقره درآمد آمریکا از صنعت شراب 276 میلیارد دلار بوده است که از تولید ناخالص بسیاری از کشورها بالاتر است! یا درآمد سرشار کشور تایلند از صنایع غیراخلاقی. این نکته زمانی قابل تامل است که ما به این شاخص، صرفا به عنوان یک شاخص حسابداری نگاه کرده و به مقایسه کشورها در امر موفقیت اقتصادی می‌پردازیم.
جمع بندی:
شاخص تولید ناخالص داخلی معمولا به عنوان یک شاخص صرفا حسابداری و خنثی مدنظر پژوهشگران قرار می‌گیرد.در صورتی که این شاخص در ذیل خود حاوی مفاهیم هنجاری بوده و ملاکی برای مقایسه کشورها چه به طور مستقیم (تولید ناخالص سرانه معیاری برای رفاه) و چه به طور غیرمسقیم (به عنوان نمونه شدت مصرف انرژی) قرار می‌گیرد. در همین شاخص شدت مصرف انرژی که در آن واحد انرژی برای هر واحد تولید ناخالص داخلی محاسبه می‌شود. در اینجا هر چه تولید ناخالص داخلی کمتر باشد، گویا آن کشور انرژی بیشتری مصرف می‌کند. حال آن که دیدیم در مقایسه کشوری همچون ایران با کشورهای غربی، از دو جنبه حساب نشدن بخش نابازاری که در کشورهای با فرهنگ سنتی وزن بیشتری دارد + عدم محاسبه تولید ناخالص داخلی حرام، تولید ناخالص داخلی به مراتب کمتری محاسبه می‌گردد. حال آن که چه بسا یک صنعت یا خدمت باعث افزایش تولید ناخالص کشور گردد ولی در نهایت مردم و فرهنگ کشور را به پوچی برساند.
مراجع
[1] I. Growth, “Is GDP an adequate measure of development?” [Online]. Available: https://www.theigc.org/blogs/gdp-adequate-measure-development
[2] K. Scott and D. Bell, “Trying to measure local well-being: Indicator development as a site of discursive struggles,” Environ. Plan. C Gov. Policy, vol. 31, no. 3, pp. 522–539, 2013.
[3] T. Piketty, Capital in the twenty-first century. Harvard University Press, 2014.
[4] RBI, “Estimation of Green GDP for India,” Reserve bank of india, 2022. [Online]. Available: https://www.rbi.org.in/Scripts/BS_ViewBulletin.aspx?Id=21333
[5] م. ج. توکلی و ع. ش. نژاد, “شاخص تولید خالص داخلی طیب,” نشریه معرفت اقتصاد اسلامی، ج3، ش2، 1392.
[6] M. C. Kula, P. Panday, and K. Mantia, “Real GDP, Well-being, and Happiness,” Int. J. Arts Sci., vol. 3, no. 7, pp. 431–443, 2010.
[7] J. E. Stiglitz, A. Sen, and J.-P. Fitoussi, “Report by the commission on the measurement of economic performance and social progress.” The Commission Paris, 2009.
[8] R. Kennedy, “Bobby Kennedy on GDP_ ‘measures everything except that which is worthwhile,’” The Guardian. Accessed: Jul. 11, 2023. [Online]. Available: https://www.theguardian.com/news/datablog/2012/may/24/robert-kennedy-gdp#:~:text=It measures neither our wit,proud that we are Americans.
[9] D. John, “2022 Economic Impact Study of the American Wine Industry Methodology and Documentation.” [Online]. Available: https://wineamerica.org/economic-impact-study/2022-american-wine-industry-methodology/#:~:text=The American wine industry is,benefits of about %2495.50 billion.
[10] Euronews, “ژاپن از جوانانش خواست برای تقویت اقتصاد کشور الکل بیشتری بنوشند,” euronews. 2022. [Online]. Available: https://parsi.euronews.com/2022/08/18/sake-viva-japan-asked-its-youth-to-drink-more-alcohol-to-boost-the-countrys-economy
[11] م. مشهدی رجبی, “تجارت فردا/ صنعتی با 186 میلیارد دلار درآمد.” [Online]. Available: https://www.tejaratefarda.com/بخش-اندیشه-اقتصاد-6/8437-صنعتی-با-میلیارد-دلار-درآمد
[12] NBC News, “Things Are Looking Up in America’s Porn Industry.” Accessed: Jul. 23, 2023. [Online]. Available: https://www.nbcnews.com/business/business-news/things-are-looking-americas-porn-industry-n289431
[13] ecofunomics, “Pornography and Economics: The rare talked Topic.” Accessed: Jul. 23, 2023. [Online]. Available: https://ecofunomics.com/economics/673/
[14] stasista, “Size of the sex toy market worldwide from 2016 to 2030.” [Online]. Available: https://www.statista.com/statistics/587109/size-of-the-global-sex-toy-market/
