روش‌های کسب درآمد در دیفای عبارت‌اند از: ۱- خرید و فروش توکن‌های دیفای ۲- استخراج نقدینگی ۳- آربیتراژ ۴- وام‌دهی ۵- پس‌انداز ۶- کشت سود ۷- دارایی‌های مشتقه [۱]. در ادامه به فراخور هدف این یادداشت، دو روش استخراج نقدینگی[۱] و وام‌دهی، مورد تحلیل فقهی قرار می‌گیرد. در تحلیل فقهی این دو پدیده از روش فقهی مرسوم و روش فقه نظام استفاده شده است:

در روش فقه مرسوم، اجزای پدیده با عناوین شرعی مطابقت داده شده و حکم وضعی یا تکلیفی آن استخراج می‌شود. از آن جا که مهم‌ترین صورت کسب درآمد در دیفای مربوط به اخذ کارمزد می‌باشد، عنوان شرعی کارمزد باید کشف گردد. در استخرهای نقدینگی اگر کارمزد در قالب عقد قرض یا ودیعه تصویر شود، مبتلا به اشکال شرعی خواهد بود؛ اما اگر اجاره پول بر منافع غیر غالبه صحیح دانسته شود، می‌توان کارمزد استخرهای نقدینگی را تصحیح کرد. همچنین بر اساس قاعده صحت و نفوذ عقود عقلائی، درصورتی‌که اخذ کارمزد با قواعد عمومی اسلام در باب عقود (نفی غرر، ضرر و …) منافاتی نداشته باشد، می‌توان کارمزد این استخرها را بلااشکال دانست. اما در سکوهای وام‌دهی که تصریح به قرض به‌شرط زیاده می‌شود، کارمزد دارای اشکال است [۲].

در روش فقه نظام، باید به اهم اهداف نظام اقتصادی اسلام و اصول مکتبی مرتبط با موضوع اشاره کنیم و از آن به عناوین فقهی جدید برسیم. هدف غایی نظام اقتصادی اسلام، ایجاد زمینه‌های اقتصادی رفاه عمومی و زندگی گوارا برای همه مردم از باب مقدمه لازم برای رسیدن به سعادت، است[۳][۴]. عدالت و امنیت اقتصادی[۳] و رشد و آبادانی [۴] نیز از اهداف میانی دانسته شده و همچنین کاهش تمرکز ثروت، از مقدمات و ابزارهای مهم برای نیل به عدالت اقتصادی تلقی می‌شود[۵].

ابتدا باید جایگاه پدیده تأمین مالی غیرمتمرکز (دیفای) در نظام اقتصادی را مشخص کنیم. تأمین مالی در جهان کنونی، سلاح سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیرومندی است که نه‌تنها در تخصیص و توزیع منابع کمیاب، بلکه در تثبیت و رشد اقتصادی نیز نقش بارزی دارد[۵]. روش فقهی نظام اقتصادی در تحلیل پدیده هم بر تحقق اهداف کلان و میانی نظام اقتصادی اسلام نظر دارد و هم از منظر جایگاه مالی اسلامی (به عنوان یک خرده نظام) به پدیده می‌نگرد. بنابراین عناوین جدیدی نسبت به روش فقه مرسوم شناسایی می‌شوند که در جدول زیر آمده است[۲]:

الف) حکمرانی پولی: بر اساس ادله ولایت‌فقیه، در عصر غیبت، حق حکمرانی به فقیه جامع‌الشرایط اعطا شده است. تمرکززدائی موجود در فناوری دیفای ممکن است حکمرانی پولی حاکم اسلامی بر اساس ابزارهای متعارف (مانند سیاست‌های پولی) را با چالش مواجه ‌کند. هر چند احتمال تحقق بهتر اهداف اقتصادی اسلام در قالب این فناوری نیز وجود دارد. این موضوع مستلزم پژوهش تفصیلی و طراحی محیط‌های آزمون تنظیم‌گری[۲] است.

ب) بخش واقعی اقتصاد: سفته‌بازی نوعی فعالیت اقتصادی است که با هدف دستیابی به سود از طریق پیش‌بینی قیمت کالا، اوراق مالی یا ارز انجام می‌شود[۶]. برخی محققین اقتصاد اسلامی معتقدند سفته بازی اگر به صورت کنترل شده و موفق انجام شود، آثار مثبتی از قبیل کاهش نوسان قیمت‌ها، افزایش درجه نقدشوندگی دارایی‌ها و ایجاد سهولت در تجهیز منابع مالی را به دنبال دارد. البته شریعت اسلام برای این گونه رفتارها قوانینی چون ممنوعیت معاملات صوری، احتکار، ائتلاف (تبانی) و انتشار اخبار کذب و … را وضع کرده است [۷] در بازار رمزدارایی‌ها تصویر سفته بازی مفید دشوار است. در ضمن از آن جا که زیست بومِ دیفای قابلیت‌های فراوانی برای کسب سود ناشی از خرید و فروش یا انجماد سرمایه دارد، به جذب افراد ریسک‌پذیر پرداخته و بخش واقعی اقتصاد از این گونه افراد خالی و نهایتاً فعالیت‌های کارآفرینی مختل می‌شود. بنابراین سیاست‌گذار باید برای کاهش یا حذف پیامدهای منفی دیفای برنامه‌ریزی کند. یکی از راهکارها در این زمینه وضع مالیات‌های تنظیم‌گرانه در بخش هایی است که استعداد تجمیع فعالیت‌های سفته بازانه در آن‌ها زیاد است.

ج) رفع نابرابری: فناوری دیفای ممکن است موجب افزایش شمول مالی و کاهش نابرابری ‌شود. شمول مالی عبارت است از دسترسی به خدمات مالی برای همه افراد به‌ویژه اقشار فقیر و محروم جامعه [۸]. تأمین مالی غیرمتمرکز در صورت طراحی بومی برای این هدف، امید است مشکل دسترسی عموم مردم به تسهیلات را مرتفع کند.

د) توسعه روابط اقتصادی و خنثی‌سازی تحریم‌ها: بازارهای مالی یکی از ابزارهای سلطه جهان غرب بر اقتصاد جهان است. تأمین مالی غیرمتمرکز بر بستر رمزدارایی‌ها ممکن است تهدیدی برای این بازارها و سلطه مالی غرب و تقویت رقابت‌پذیری مالی باشد. قدم اول می‌تواند جذب سرمایه خارجی به هدف تأمین مالی پروژه‌های داخلی و قدم دوم تأمین مالی پروژه‌های مشترک با کشورهای دوست باشد تا به‌تدریج به یک بازار جذاب مالی بین‌المللی به‌موازات بازارهای رایج دست پیدا کنیم.

ه) خلق پول بانکی: غیراخلاقی[۹]، متقلبانه بودن[۱۰] و ناعادلانه بودنِ [۱۱], [۱۲] فرآیند فعلی خلق پول بانک‌های تجاری بر بسیاری از اقتصاددانان عیان شده است. ممکن است دیفای، علی‌رغم رویارویی با بانک‌ها، خلق پول بانکی فعلی را با چهره‌ای جدید و قوی‌تر متولد کند. بر اساس اتصال کیف پول‌ها به قرارداد هوشمند، ابتدا تجمیع نقدینگی اتفاق می‌افتد و از آن‌جا که تأمین‌کنندگان نقدینگی همگی به صورت یکجا برای گرفتن وجه خود مراجعه نخواهند کرد، استخر نقدینگی از این وجوه برای پرداخت معادل جفت ارزی به متقاضیانِ تبادل یا برای وام‌دهی استفاده می‌کند. اگر یک تأمین‌کننده نقدینگی برای نقد کردن توکن LP مراجعه کند اما کیف پول او قبلا از دارایی مورد نظر خالی شده باشد، قرارداد هوشمند از کیف پول فردی دیگر برداشته و به او پرداخت می‌کند. بنابراین کل وجوه پولی موجود در اقتصاد زیاد می‌شود هر چند بخشی از آن مستقیما قفل شده و توکن غیر مستقیمِ آن مبادله می‌شود.

توصیه‌ها

فناوری تأمین مالی غیرمتمرکز در کنار برخی تهدیدها، می‌تواند فرصت‌هایی چون شمول مالی، حذف واسطه‌های پولی و مالی مخرب از اقتصاد و تقویت رقابت‌پذیری مالی در عرصه بین‌المللی را به دنبال داشته باشد و بخشی از اهداف نظام اقتصادی اسلام را به شرط سیاست‌گذاری صحیح، محقق کند. این پدیده به علت پیچیدگی زیاد، نیازمند ورود نخبگان و سعه صدر نهاد حکمرانی در جذب ایده‌های آنان است. برای رسیدن به مدل مطلوب، لازم است تیم‌های گوناگونی از متخصصین تشکیل شود و ایده‌ها پس از طراحی بر اساس محیط آزمون عملیاتی شوند. ایده‌هایی که بازخوردهای مطلوب را منعکس کنند در سطح کلان نیز اجازه اجرا خواهند یافت. در اجرای محیط آزمون به این چالش‌ها باید توجه داشت: ۱- اوراکل‌ها ۲- عرضه پرکشش توکن‌های دیفای [۱] ۳- مقیاس‌پذیری ۴- اعتماد [۱۳] ۵- کارمزد زیاد ۶- فقدان نقطه ورود تنظیم‌گری.[۲]

مراجع

[۱] L. Lantz, D. Cawrey, and an O. M. C. Safari, Mastering Blockchain Unlocking the Power of Cryptocurrencies and Smart Contracts Lorne. 2021.

[۲] م. امیدوار و م. کاظمی‌نجف‌آبادی, “امکان سنجی فقهی تامین مالی غیرمتمرکز با تاکید بر نظام اقتصادی اسلام,” نشریه معرفت اقتصاد اسلامی, vol. 13, no. 2, pp. 149–166, 1401.

[۳] س. میرمعزی, نظام اقتصادی اسلام. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی, 1390.

[۴] ا. یوسفی, “نظام اقتصاد مقاومتی,” in نظام اقتصاد مقاومتی (ماهیت، مبانی، اهداف، ساختار، اصول راهبردی و مدل‌های اجرایی), قم: نگاه فارسی, 1395.

[۵] م. چپرا, اسلام و چالش اقتصادی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی, 1386.

[۶] ا. لعلی سرابی و غ. مصباحی مقدم, “معاملات سفته بازی در بازارآتی و انطباق آن با موازین اسلامی,” چشم انداز مدیریت مالی, vol. 1, no. 4, pp. 115–128, 2013.

[۷] س. میرمعزی, “بورس‌بازی از دیدگاه فقه,” اقتصاد اسلامی, vol. 3, no. 9, pp. 51–64, 2003.

[۸] P. K. Ozili, “Theories of Financial Inclusion,” in Uncertainty and Challenges in Contemporary Economic Behaviour, E. Özen and S. Grima, Eds. Emerald Publishing Limited, 2020, pp. 89–115. doi: 10.1108/978-1-80043-095-220201008.

[۹] M. N. Rothbard, The Case for a 100 Percent Gold Dollar. Alabama: Mises Institue, 2014. doi: 10.4159/harvard.9780674434813.c3.

[۱۰] R. Phillips, “Credit Markets and Narrow Banking,” Levy Econ. Inst. Bard Coll., no. 77, 1992.

[۱۱] س. حسینی‌دولت‌آبادی, “ترتیبات خلق پول عادلانه,” تحقیقات بنیادین علوم انسانی1, 1397.

[۱۲] س. حسینی‌دولت‌آبادی, “ماهیت بانک و دلالت های آن برای مطالعات بانکداری اسلامی,” مطالعات اقتصاد اسلامی, 1395.

[۱۳] L. Gambacorta, “DeFi : opportunities and challenges Decentralisation in digital finance : possibilities and limits,” european central bank, 2022.

[۱] Liquidity mining

[۲] Regulatory SandBox