۱ ) مقدمه

حکم اخیر دادگاه درباره صرافی شناخته شده رمزدارایی یعنی FTX، موجب جلب توجه بسیاری شده است. دادگاه مدیرعامل این صرافی را به 25 سال زندان و پرداخت جریمه 11 میلیارد دلاری محکوم کرد [1]. این صرافی در تاریخ ۱۱ نوامبر ۲۰۲۲ دچار ورشکستگی[1] شد. این صرافی در آن زمان به دلیل کمبود نقدینگی برای ایفای تعهدات خود در قبال طلبکاران و پاسخگویی به درخواست‌های برداشت وجوه توسط مشتریان، اعلام ورشکستگی نمود. لازم به ذکر است صرافی FTX در بازار رمزدارایی‌ها به واسطه ارائه محصولات پیچیده دیجیتال با قابلیت نقدشوندگی بالا[2] مانند مشتقات[3] و اختیار معامله[4]، شناخته شده بود.

در جریان روند صعودی بازار رمزدارایی‌ها در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۱، صرافی FTX تحت رهبری سم بنکمن-فرید[5]، اغلب به عنوان یکی از سودآورترین، قابل اعتمادترین و اثرگذارترین بازارهای این حوزه شناخته می‌شد. با این حال، ترکیبی از عوامل متعدد از جمله رکود اقتصادی حاکم بر دوره موسوم به «زمستان رمزدارایی‌ها» و افشاگری‌های منفی پیرامون عملکرد و شیوه‌های صرافی FTX، منجر به سقوط این صرافی گردید.

۲) مروری بر صرافی FTX

صرافی FTX در سال 2019 تاسیس و به سرعت در عرصه رمزدارایی‌ها به جایگاهی برجسته دست یافت و تا سال ۲۰۲۱ با دستیابی به یک میلیون کاربر و ارزشیابی بیش از ۳۰ میلیارد دلار به بازیگری مهم تبدیل شد. سام بنکمن-فرید، بنیان‌گذار این شرکت در این ماجرا بازیگری مهم محسوب می‌شد. وی فارغ‌التحصیل ۲۰۱۴ مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) بوده و سال‌های ابتدایی فعالیت حرفه‌ای خود را به عنوان یک معامله‌گر در Jane Street Capital سپری کرد. وی پیش از تأسیس FTX در سال ۲۰۱۹، اقدام به راه‌اندازی شرکت پژوهشی Alameda Research در سال ۲۰۱۷ نمود. تا سال ۲۰۲۲، مجله فوربس ارزش خالص دارایی‌های شخصی او را ۱۷ میلیارد دلار برآورد کرد که وی را به یکی از ثروتمندترین افراد در حوزه رمزدارایی‌ها تبدیل کرد[2]. در مقایسه با سایر بازیگران این حوزه، صرافی FTX در آن زمان سومین صرافی بزرگ از نظر حجم معاملات روزانه بود [3].

در واقع شرکت FTX Trading Ltd یک صرافی به نام FTX و یک صندوق سرمایه‌گذاری در بازار رمزدارایی‌ها به نام Alameda Research را اداره می‌کرد [4]. خبرگزاری بلومبرگ در سپتامبر ۲۰۲۲، گزارشی را مبنی‌بر رابطه نزدیک بین Alameda Research و FTX منتشر کرد. بلومبرگ در این گزارش بیان داشت که Alameda به عنوان یک بازار‌ساز یا Market Maker برای FTX در اوایل راه‌اندازی این صرافی فعالیت داشته است [5]. نقش Alameda در FTX به این معنی بود که این شرکت در موقعیتی قرار می‌گرفت که وقتی کاربران FTX پول خود را در این صرافی از دست می‌دادند، سود حاصل از این معاملات به آلامدا می‌رسید. همچنین طبق گفته جان جی ری[6] مدیرعامل صرافی FTX که پس از ورشکستگی این صرافی به عنوان این مقام منصوب شد، مشخص شد که از اوایل سال ۲۰۲۱ شرکت آلامدا پیش از لیست شدن یک توکن در صرافی FTX، از این موضوع اطلاع داشته و مقادیر زیادی از این توکن‌ها را خریداری ‌می‌کرده است. به این نوع معاملات، معاملات نهانی[7] گفته می‌شود و انجام آن‌ها غیرقانونی است[8] [4].

البته این این داستان چندان ادامه پیدا نکرد و در 2 نوامبر 2022 سایت CoinDesk گزارش داد که بر اساس ترازنامهAlameda Research، صرافی ۶ میلیارد دلار توکنFTT [9]دارد[6]. به عبارت فنی‌تر، ترازنامه این صرافی عمدتا شامل توکن اختصاصی خودش بود که هیچ گونه پشتوانه‌ای نداشت. انتشار این توکن برای FTX به عنوان ناشر، بدون هزینه بوده زیرا با هیچ دارایی واقعی پشتیبانی نمی‌شد. در فرضیه‌ی مذکور، این صرافی می‌توانست به‌راحتی قیمت توکن اختصاصی بدون پشتوانه خود (FTT) را جهت تأمین مالی مضاعف و ارزش گذاری بیش از حد دفاتر کل خود استفاده نماید. استراتژی مالی آن‌ها متکی بر سازوکار اهرمی بود که در آن از یک توکن اختصاصی فاقد ارزش ذاتی، به مثابه وثیقه جهت تأمین منابع مالی استفاده می‌شد[10][2].

هر چند سرایت این اخبار باعث نگرانی در زیست بوم گردید و باعث شد بسیاری از افراد نیز به فکر خروج سرمایه خود از صرافی FTX بیفتند اما با این حال فقط تعداد محدودی از فعالان بودند که خطر چنین چیزی را درک می‌کردند و بقیه تصور می‌کردند این صرافی بسیار بزرگ‌تر از آن است که از بین برود[11]. اوضاع به همین صورت بود تا اینکه در تاریخ 6 نوامبر 2022؛ یعنی 4 روز بعد از مقاله کوین دسک، صرافی بایننس که رقیب اصلی FTX بود، اعلام کرد تمام توکن‌های FTT خود به ارزش تقریبی 529 میلیون دلار را خواهد فروخت.

ژائو مدیرعامل بایننس در توییتر خود اعلام کرد:

• بایننس به عنوان بخشی از فروش سهام FTX در سال گذشته، تقریبا ۲.۱ میلیارد دلار معادل پول نقد (BUSD و FTT) دریافت کرد. با توجه به افشاگری‌های اخیر ما تصمیم گرفته‌ایم هر گونه FTT باقی‌مانده در حساب‌هایمان را حذف کنیم.

• ما سعی خواهیم کرد این کار را به گونه‌ای انجام دهیم که تاثیرگذاری روی بازار را به حداقل برسانیم. با توجه به شرایط بازار و محدودیت نقدینگی، انتظار داریم این کار چند ماه طول بکشد.

• بایننس همیشه همکاری بازیگران صنعت را تشویق می‌کند. ما قصد نداریم اقدامی علیه رقیب انجام دهیم و این صحبت‌ها را رد می‌کنیم. هر بار که پروژه‌ای شکست می‌خورد همه کاربران و پلتفرم‌ها آسیب می‌بینند.

• ما معمولا توکن‌ها را برای درازمدت نگه می‌داریم. ما این توکن را برای این مدت حفظ کرده‌ایم. به شفافیت خود ادامه می‌دهیم.

این موضوع تمام بازار را در شوک فرو برد و اتفاق بدتر وقتی بود که مدیرعامل بایننس اعلام کرد این کار را برای مدیریت ریسک بعد از نابودی لونا در سال 2022 انجام می‌دهد. با این کار در ذهن بسیاری از سرمایه‌گذاران سریعا FTX معادل با تصویر نابودی لونا گردید و ترس در تمام بازار نفوذ کرد. افراد شروع به فروش FTT های خود کرده و ارزش این توکن کاهش یافت.

به گفته بنکمن-فرید مدیرعامل صرافی FTX برداشت‌های معمول چیزی در حدود ده‌ها میلیون دلار در روز بوده است ولی در هنگام پخش شدن این خبر این برداشت‌ها بسیار افزایش پیدا کرده و صرافی نتوانسته بدهی مشتریان را بپردازد[7].

۳) تاثیر بر بازار

پرونده ورشکستگی FTX در نوامبر 2022 تاثیرات قابل ملاحظه‌ای را بر بازارهای مالی غیرمتمرکز و رمزدارایی‌های باثبات گذاشت. در شکل 3 و 4 تاثیر این ورشکستگی را بر سایر بازارها نشان داده شده است.

شکل 1. تاثیر ورشکستگی FTX بر سایر بازارها. [8]

شکل2. تاثیر سقوط FTX بر قیمت بیت‌کوین و اتریوم. [8]

لازم به ذکر است این ورشکستگی تا کنون حداقل یک میلیون نفر را درگیر کرده است [9]. افزون بر ورشکستگی صرافی FTX، اکوسیستم رمزدارایی‌ در همان سال شاهد سقوط Terra’s UST و صرافی‌هایCelsius و 3ACبه ارزش 20.5 و 33 میلیارد دلار بوده است[10].

شکل 3. تعداد سرمایه‌گذاران رمزدارایی که در اثر سقوط یک رمزدارایی یا صرافی تحت تاثیر قرار گرفتند.

۴) مشکل محاسبه مقدار زیان

به دلیل نبودن استاندارد حسابرسی دقیق و نوسانات شدید رمزدارایی‌ها، معیار دقیقی برای ارزیابی خسارات کاربران متضرر وجود ندارد. بسته به شیوه‌های مختلف محاسبه، نتایج متفاوت خواهد بود. اینکه دارایی کاربر بر حسب ارزش دلاری یا رمزدارایی محاسبه شده و اینکه کدام زمان مبنا قرار گیرد، حسابرسی‌ها بسیار متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال شرکت چینالیسیس میزان ورشکستگی FTX را 8.7 میلیارد دلار تخمین زده است[11]. برخی گزارش‌ها بدهی این صرافی را بین 3 تا 5 میلیارد دلار تخمین می‌زدند [12]. اما در نهایت این صرافی به پرداخت 11 میلیارد دلار محکوم شد.

۵) جمع بندی

در این یادداشت به ورشکستگی صرافی FTX و تاثیر آن بر بازار رمزدارایی‌ها پرداختیم. سقوط این صرافی‌ها به همراه رمزدارایی لونا و چند صرافی دیگر در سال 2022 موجب جلب توجه کشورها به تنظیم‌گری هر چه دقیق‌تر و اتخاذ نظارت‌ها و حسابرسی‌های دقیق‌تری گردید. این صرافی با دستکاری بازار موجب ضرر و زیان حداقل یک میلیون نفر از کاربران و فعالان زیست بوم رمزدارایی‌ها گشت. ظهور و سقوط این صرافی باید زنگ خطری برای مقامات کشور در جهت تنظیم‌گری هر چه سریع‌تر این زیست بوم در کشور ما باشد. به همین جهت توصیه می‌گردد قوانینی در جهت جلوگیری از دستکاری بازار و اعمال مخاطره آمیز توسط سکوهای تبادل صورت گیرد. همچنین برای پیش‌گیری از بروز ورشکستگی صرافی‌ها، دارایی کاربران از صرافی تفکیک گشته تا صرافی امکان بازی و اعمال مخاطره آمیز با دارایی کاربر نداشته باشد.

مراجع

[1] CoinDesk, “Sam Bankman-Fried Sentenced to 25 Years in Prison.” [Online]. Available: https://www.coindesk.com/policy/2024/03/28/sam-bankman-fried-ftx-sentencing/

[2] D. Roy, P. Anand, and S. Chandra, “FTX collapse: The chronicle and the implications,” Vinimaya, vol. 43, pp. 45–51, 2023.

[3] S. Fu, Q. Wang, J. Yu, and S. Chen, “FTX collapse: a Ponzi story,” in International Conference on Financial Cryptography and Data Security, Springer, 2023, pp. 208–215.

[4] میهن بلاکچین, “صرافی FTX چطور سقوط کرد؟.” [Online]. Available: https://mihanblockchain.com/review-ftx-collapse/#:~:text=به طور کلی می‌توان گفت,ورشکستگی این صرافی منجر شدند.

[5] bloomberg, “Crypto Quant Shop With Ties to FTX Powers Bankman-Fried’s Empire.” [Online]. Available: https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-09-14/trading-firm-alameda-research-powers-ftx-ceo-sam-bankman-fried-s-crypto-empire?leadSource=uverify wall

[6] I. Allison, “Divisions in sam bankman-fried’s crypto empire blur on his trading titan alameda’s balance sheet,” URL https//www. coindesk. com/business/2022/11/02/divisions-in-sam-bankman-frieds-crypto-empire-blur-on-his-trading-titan-alamedas-balance-sheet, 2022.

[7] Theguardian, “What happened to FTX and could the crisis spill over to the rest of crypto?,” 2022. [Online]. Available: https://www.theguardian.com/technology/2022/nov/10/what-happened-to-ftx-and-could-crisis-spill-over-to-rest-of-crypto

[8] IMF, “Elements of Effective Policies for Crypto Assets.” International Monetary Fund, 2023. [Online]. Available: https://www.imf.org/en/Publications/Policy-Papers/Issues/2023/02/23/Elements-of-Effective-Policies-for-Crypto-Assets-530092

[9] Reuters, “FTX customers are still grappling with crypto platform’s collapse.” [Online]. Available: https://www.reuters.com/technology/ftx-customers-are-still-grappling-with-crypto-platforms-collapse-2023-10-05/#:~:text=It%27s like your boss doesn,customer funds had gone missing.

[10] chainalysis, “FTX Investor Impact: Timeline of Realized Cryptocurrency Gains and Losses Shows FTX Hit Investor Wallets Less Than Previous Crises.” [Online]. Available: https://www.chainalysis.com/blog/ftx-investor-impact-less-than-previous-crises/

[11] chainalysis, “The 2024 Crypto Crime,” 2024.

[12] THE BLOCK, “FTX estate faces estimated $3 to $5 billion in US government claims amid bankruptcy proceedings, court filing shows.” [Online]. Available: https://www.theblock.co/post/283920/us-government-claims-against-ftx-estate-3-to-5-billion-usd

[13] TRM Lab, “Common Market Manipulation Typologies in Crypto and How to Spot Them.” [Online]. Available: https://www.trmlabs.com/post/common-market-manipulation-typologies-in-crypto-and-how-to-spot-them

[1] Collapse

[2] High liquidity

[3] Derivatives

[4] Options

[5] Sam Bankman-Fried

[6] John J. Ray

[7] Insider Trading

[8] معاملات نهانی نوعی از دستکاری بازار به شمار می‌رود. در اینجا مشابه با معاملات پنهان در بازارهای مالی سنتی، در حوزه رمزدارایی‌ها نیز این نوع معاملات به استفاده از اطلاعات با اهمیت و غیرعمومی (رانت اطلاعاتی) برای خرید و فروش رمزدارایی‌ها، پیش از رویدادی مهم بر بازار اطلاق می‌گردد. در واقع فرد با استفاده از رانت اطلاعاتی قبل از فروش رسمی توکن سهم بسیاری را خریداری می‎‌کند. به‌عنوان نمونه‌ای از این تخلف، می‌توان به خرید حجم قابل توجهی از توکن‌ها، پیش از اعلام رسمی پذیرش آن‌ها در یک صرافی اشاره نمود. فرد خاطی با این اقدام، از افزایش قیمت بعدی آن توکن‌ها سود کلانی به جیب می‌زند [13].

[9] FTT توکن بومی صرافی FTX بود.

[10] به این کار دستکاری بازار گفته می‌شود.

[11] این صرافی Too Big to Fail است.